LEONARD STÖCKEL
1510, Bardejów – 1560, Bardejów

Humanistyczny pisarz i teolog, rektor bardejowskiego gimnazjum 

Pochodził z rodziny bardejowskiego kowala i wójta. Studiował w Koszycach, we Wrocławiu, ale głównie na uniwersytecie w Wittenberdze pod kierunkiem Martina Lutra i Filipa Melanchtona. Pod ich wpływem dojrzewała jego nauka wiary, jak również poziom kulturalny i edukacyjny.

Po latach pracy w funkcji rektora szkoły w Eisleben (1534 – 1539) wrócił do rodzinnego Bardejowa, gdzie przejął prowadzenie łacińskiej szkoły miejskiej. Ta pod jego kierunkiem osiągnęła wyjątkowy poziom. O jej świetnej renomie świadczy również fakt, że uczyły się w niej dzieci z ważnych szlacheckich rodzin. Na czele instytucji stał aż do śmierci.

W czasie jego działalności w Bardejowie oprócz religii uczono na przykład fizyki, astronomii, muzyki, poetyki czy języka greckiego. Podczas nauczania wykorzystywano również przedstawienia teatralne. Właśnie w tej szkole zrodziła się progresywna myśl, że rzeźby i obrazy na ołtarzach nie są tylko przedmiotami religijnymi, ale stanowią również cenne zabytki artystyczne i kulturowe.

Stöckel był autorem kilku podręczników. Jego regulamin szkolny Legas scholae Bardphensis (Przepisy Bardejowskiej Szkoły) jest najstarszym dokumentem pedagogicznym na Słowacji.

W zakresie teologii należał do głównych propagatorów reformacji w Królestwie Węgier. Napisał kilka ważnych prac na obronę protestantyzmu. Szczególne znaczenie mają jego Uwagi dotyczące ogólnych zasad chrześcijańskiej nauki Filipa Melanchtona oraz wyznanie wiary Confessio Pentapolitana, z pośrednictwem których stowarzyszenie pięciu węgierskich miast Pentapolitana zgłosiło przynależność do protestantyzmu.

Leonard Stöckel ma liczne zasługi w podniesieniu poziomu życia kulturowego, duchowego i artystycznego w Bardejowie w XVI wieku. Jego rzeźba znajduje się w parku Aloisa Jiráska, przed budynkiem obecnego Gimnazjum Leonarda Stöckela. Tablica pamiątkowa jest umieszczona na rynku (Radničné námestie) na domu mieszczańskim nr 11, w którym kiedyś pracował.

DÁVID GUTGESEL
1540, Bardejów – 1599, Bardejów

Drukarz, wydawca i księgarz 

Po studiach w Wiedniu założył w 1577 roku pierwszą drukarnię w Bardejowie. Ta w ciągu dwudziestu lat swojej działalności wydrukowała około 80 ważnych dzieł przeważnie teologicznego charakteru. Były to pozycje w języku łacińskim, węgierskim i niemieckim.

W 1581 roku znana drukarnia wydała również historycznie pierwszą książkę w biblijnej czeszczyźnie na Słowacji. Chodziło o tłumaczenie Małego Katechizmu Lutra. Gutgesel wydawał również prace swojego naśladowcy Leonarda Stöckela. W jego drukarni wyszły też humanistyczne spisy Jana Boka.

W drukarni Gutgesela zostały wydane liczne dzieła dotyczące obrony zabytków sakralnych, których los u progu nowożytności był zagrożony przez reformację. Przede wszystkim jej radykalny odłam – kalwinizm, który domagał się całkowitego usunięcia tradycyjnych przedmiotów religijnych z kościołów. Również w Bardejowie znaleźli się zwolennicy usunięcia ołtarzy z kościoła św. Idziego. Spisy na obronę zabytków szerzyły się po całym Królestwie Węgier. W ten sposób Bardejów w znacznym stopniu przyczynił się do ochrony dziedzictwa kulturowego wielu miast.

W budynku niegdyś humanistycznego gimnazjum znajduje się tablica poświęcona czterechsetnej rocznicy założenia Drukarni Gutgesela.

JURAJ WINTER
??? – 1679, Bardejów

Wójt i obrońca miasta 

Bardejowskim wójtem został wybrany w 1674 roku, zatem w czasie antyhabsburskich powstań. W 1678 roku został wzięty w niewolę przez wojska Imricha Thököly’ego, które doprowadziły go do Siedmiogrodu. Z niewoli wykupił się za 800 florenów, aby w 1679 roku ponownie zostać bardejowskim wójtem. Jeszcze w tym samym roku zginął podczas obrony miasta.

Wieść głosi, że jego śmierć miała na sumieniu żona, która zakochała się w pięknym kapitanie z armii z Thököly’ego i oddała mu klucze do bram miasta. To umożliwiło nieprzyjacielowi wejść na teren miasta. Kiedy wójt zginął podczas obrony, niewierna żona żałowała swojego czynu i jako znak miłości zleciła postawienie pomnika w kształcie serca z krzyżem. Pomnik ten zawierający tekst i datę stoi przy murach miejskich do dzisiaj.

JÁN ANDRAŠČÍK
1799, Lipovce – 1853, Bardejów

Ksiądz, pisarz, pracownik oświatowy i budziciel narodowy 

Po studiach w Peszcie pracował jako profesor teologii w Koszycach. W Bardejowie działał w latach 1832 – 1853 jako katolicki proboszcz. Zajmował się oświatą, walczył z alkoholizmem, zakładał stowarzyszenia. Utrzymywał również kontakty z przedstawicielami słowackiego ruchu narodowego Franciscim czy Hamuliakiem.

Był pierwszym pisarzem publikującym w dialekcie szaryskim. Popularność zdobyła jego sztuka „Šenk paľenčeni” o tematyce antyalkoholowej. Sztuka zyskała wielki rozgłos, dlatego później Michal Miloslav Hodža dokonał zmian i przetranskrybował ją według zasad „szturowskiej” kodyfikacji języka słowackiego. W ten sposób zyskała znaczenie ogólnonarodowe. Ówcześni władcy uznali dzieło za panslawistyczny i rewolucjonistyczny akt i polecili skonfiskować pierwsze wydanie.

Ján Andraščík podporządkował swoją działalność miłości do drobnego ludu, co nie powstrzymało go jednak od ostrej krytyki jego wad i błędów. Przez swoją działalność nie zdobył w administracji kościelnej ważniejszej pozycji. Zmarł w biedzie w bardejowskiej parafii i został pochowany na cmentarzu św. Michała. Na jego cześć na budynku rzymskokatolickiej parafii na rynku (Radničné námestie) umieszczono tablicę pamiątkową. W Muzeum Szaryskim w Bardejowie znajduje się również malowany portret Andraščíka.

BÉLA KÉLER
1820, Bardejów – 1882, Wiesbaden

Kompozytor, skrzypek i dyrygent 

Właściwie Albert Paul von Kéler, urodził się w niemieckiej rodzinie szlacheckiej w Bardejowie. Studiował w gimnazjum w Lewoczy, później w kolegium ewangelickim w Preszowie, a także prawo i filozofię w Debreczynie. Już w dzieciństwie przejawiał talent muzyczny. Po zakończeniu studiów i kilku latach pracy na latyfundiach zaczął w pełni poświęcać się muzyce. Komponował, grał w orkiestrze i dyrygował. Działał w Preszowie, Wiedniu, Berlinie, Zurychu, Londynie, Kopenhadze i w Wiesbaden.

Stworzył ponad 200 utworów. Do jego najbardziej znanych dzieł należy „Erinnerung an Bartfeld”, który później przejął Johannes Brahms do swojego 5. Tańca Węgierskiego czy walczyk „Am schönen Rhein gedenk' ich Dein!”, który zdobył popularność na całym świecie. Za działalność kompozytorską i dyrygencką jeszcze za życia zdobył wielkie uznanie i zaszczyty.

Szwedzki i norweski król Oskar II w 1874 roku przyznał mu złoty medal „Litteris et Artibus” (złożony w Muzeum Szaryskim), od wojewody z Nassau zdobył srebrny krzyż za zasługi w dziedzinie sztuki, pruski król Wilhelm IV podarował mu złotą puszkę z własnoręczną dedykacją i dar pamięci otrzymał też od niemieckiego cesarza Wilhelma I. W Muzeum Szaryskim w Bardejowie znajdują także świadectwa za pracę w orkiestrze Teatru Wiedeńskiego czy kilka jego utworów.

Mimo, że jako artysta posługiwał się węgierskim imieniem Béla, nigdy dobrze nie poznał tego języka. Swoje rodzinne miasto kochał ponad wszystko i po ciężkich trasach koncertowych często wracał tutaj odpocząć i nabrać nowych sił. Bardejowi oddał również swój majątek. W domu rodzinnym Béli Kélera (nr 41) na rynku (Radničné námestie) jest umieszczona tablica pamiątkowa poświęcona słynnemu muzykowi.


EDUARD KACVINSKÝ
1820, Gelnica – 1888, Bardejów

Ksiądz, polityk i aktywista 

Teologię studiował w Wiedniu na Pázmáneum. Jako proboszcz działający w Bardejowie w latach 1857 – 1888 zrealizował dawniejszy plan swojego poprzednika Jána Andraščíka – budovę Kalwarii. Ta dzięki niemu i wsparciu mieszkańców miasta została wybudowana w latach 1863 – 1869. W jej budowie brali udział niemal wszyscy lokalni rzemieślnicy, ludzie bogaci i biedni, młodzi i starzy, mężczyźni i kobiety, katolicy i niekatolicy. Prace przy tym wykonywali w większości za darmo.

Po pożarze w 1878 roku zorganizował dużą renowację kościoła św. Idziego. Szlachetny proboszcz był również członkiem rady miejskiej, posłem parlamentu krajowego, komisarzem biskupim ds. gimnazjów, aktywistą oświatowym, opatem Konwentu Najświętszej Trójcy de Siklós oraz rycerzem Zakonu Żelaznej Korony III stopnia.

Kacvinský został pochowany w grobowcu pod Kościołem św. Krzyża na Kalwarii. Na chórze kościoła znajduje się tablica dziękczynna poświęcona jego pamięci.

VIKTOR MIŠKOVSKÝ
1838, Bardejów – 1909, Koszyce

Plastyk, pedagog, pionier opieki nad zabytkami 

Urodził się w polskiej rodzinie szlacheckiej. Studiował w Bardejowie, Sátoraljaújhely, Rožňavie, Lewoczy, Budapeszcie i w Wiedniu. Uczył również w szkole w Bardejowie, Kremnicy, czy jako profesor geometrii wykreślnej i rysowania w Koszycach.

Miškovský zrobił bardzo wiele dla ewidencji, dokumentacji i opisu zabytków historycznych. Stworzył setki rysunków historycznych dzieł architektonicznych oraz artystycznych. W tym czasie, jeszcze bez fotografii, była to bardzo ważna i ceniona praca. Ponadto dzięki swojej działalności wydawniczej zapoznawał świat z historycznymi wartościami artystycznymi w Królestwie Węgier. Za swoje dzieło zdobył wiele nagród.

W 1867 roku został nagrodzony złotym medalem na światowej wystawie w Londynie, w 1878 roku srebrnym medalem w Paryżu, rok później złotym medalem w Székesfehérvár, w 1896 roku zdobył duży medal i podziękowania podczas wystawy w Budapeszcie, a w 1897 roku został odznaczony krzyżem rycerskim Zakonu Franciszka Józefa. Z prac Miškovskiego historycy czerpią do dzisiaj. Na podstawie jego rysunków zostało odrestaurowanych wiele zabytków.

GEJZA ŽEBRÁCKY
1869, Preszów – 1951, Bardejów

Ksiądz, polityk, pracownik oświatowy i muzealny 

Bardejowskim proboszczem został w 1913 roku. Był generalnym wikarym i prałatem papieskim, wiceprzewodniczącym Związku Słowackich Muzeów, a w latach 1924 – 1938 również bardejowskim wójtem. Dla biednego ludu pisał edukacyjne prace rolnicze. Po I wojnie światowej zorganizował między imigrantami w Ameryce wielką zbiórkę na remont uszkodzonego kościoła na Kalwarii. Był również bliskim przyjacielem znanego czeskiego pisarza Aloisa Jiráska, który kilkakrotnie odwiedził Bardejów.

Žebrácky brał aktywny udział w budowaniu zbiorów bardejowskiego Muzeum Żupy (dzisiejsze Muzeum Szaryskie) i był jego wieloletnim zarządcą. Kiedy podczas pierwszej wojny światowej Węgrzy starali się przenieść najcenniejsze eksponaty do Budapesztu i u schyłku II wojny światowej były nimi zainteresowane wycofujące się wojska niemieckie, to właśnie on najbardziej przysłużył się dla sprawy ochrony dzieł przed rabunkiem. Za swoje dzieło życia zasłużył pośmiertnie na miejsce na cmentarzu na bardejowskiej Kalwarii.

RUDOLF LÖWY
1897, Raslavice – 1942, Auschwitz

Polityk, aktywista i bohaterski obrońca społeczności żydowskiej 

Działał w żydowskim stowarzyszeniu na rzecz kultury i edukacji, był członkiem rady miejskiej, starostą powiatowego stowarzyszenia małych przedsiębiorców oraz przewodniczącym Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bardejowie. Kiedy w mieście w 1938 roku wybuchły ataki antyżydowskie, zdecydował się z nimi walczyć wszystkimi możliwymi środkami. Wykorzystywał przy tym swoją pomysłowość, znajomości i pieniądze.

Löwy należał do pierwszych osób, którzy w 1942 roku otrzymali informację o planowanym mordowaniu słowackich Żydów. Był członkiem „Komitetu Sześciu”, który wysłał pismo do prezydenta Jozefa Tiso, ministrów, posłów i innych wpływowych osobistości w celu uzyskania zrozumienia i pomocy. Bezskutecznie.

Kiedy Löwy dowiedział się o planowanej deportacji młodych dziewcząt, we wzburzeniu zaproponował zebranie wszystkich zapasów benzyny i ropy i podpalenie całego miasta, aby w ten sposób wypełnić biblijne słowa Samsona z Księgi Sędziów: „Niech moja dusza umrze razem z Filistynami!”. Opanował jednak swój gniew i przyjął wyjątkową strategię ratunkową, wykorzystując strach Niemców przed chorobami zakaźnymi. Wybrane dziewczęta były szczepione podwójną dawką szczepionki na tyfus. W mieście wybuchła pozorna epidemia i z setek dziewcząt zgromadzonych na deportację, zwolniono wszystkie z Bardejowa. Krótko po tym udało się mu uratować również chłopców.

Znaczenie tego bohatera ilustruje wypowiedź powiatowego naczelnika Gwardii Hlinki: „Usunięcie Löwy’ego jest tak cenne jak przetransportowanie 1000 Żydów!”

W kwietniu 1942 roku na rozkaz ministerstwa spraw wewnętrznych Löwy został zatrzymany. Pobitego i zakrwawionego wleczono ulicami na stację, skąd pociągiem przewieziono do Żyliny a następnie do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Tam po kilku tygodniach tortur zmarł.
 


Translated by:
Mgr. Przemysław Masio